હિંદુ કેલેન્ડર મુજબ, હનુમાન જન્મોત્સવ ચૈત્ર મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે અને આ વર્ષે તે 6 એપ્રિલના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. જો કે, દેશના કેટલાક ભાગોમાં, તે કારતક મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશી પર પણ ઉજવવામાં આવે છે.
બાય ધ વે, હનુમાન જન્મોત્સવ વર્ષમાં બે વાર ઉજવવામાં આવે છે. હિંદુ કેલેન્ડર મુજબ પ્રથમ ચૈત્ર શુક્લ પૂર્ણિમાના દિવસે અને બીજી કાર્તિક કૃષ્ણ ચતુર્દશી એટલે કે નરક ચતુર્દશી પર.
કેટલીક માન્યતાઓ અનુસાર, હનુમાનનો જન્મ ચૈત્ર પૂર્ણિમાની વહેલી સવારે એક ગુફામાં થયો હતો, જ્યારે વાલ્મીકિ દ્વારા રચિત રામાયણ અનુસાર, હનુમાનનો જન્મ કારતક મહિનાની કૃષ્ણ પક્ષ ચતુર્દશીના રોજ થયો હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે ચૈત્ર પૂર્ણિમાના દિવસે હનુમાન સૂર્યને ફળ સમજીને ખાવા માટે દોડ્યા હતા અને એક જ છલાંગમાં સૂર્ય ભગવાનની નજીક પહોંચ્યા અને તેને પકડીને પોતાના મોંમાં રાખી લીધો.
તોફાની હનુમાને સૂર્યને મુખમાં મૂકતાં જ ત્રણેય લોકમાં હોબાળો મચી ગયો. આ તારીખને વિજય અભિનંદન મહોત્સવ તરીકે પણ ઉજવવામાં આવે છે. એક માન્યતા અનુસાર, કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશી પર, હનુમાનની ભક્તિ અને સમર્પણથી પ્રસન્ન થઈને, માતા સીતાએ તેમને અમરત્વનું વરદાન આપ્યું હતું.
જન્મહીન બ્રહ્મચારી હનુમાનજીને ભગવાન મહાદેવનો 11મો અવતાર એટલે કે રૂદ્રાવતાર પણ માનવામાં આવે છે અને હિન્દુ ધર્મમાં હનુમાન જન્મોત્સવનું વિશેષ મહત્વ છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિએ તેમને ખાસ પંડિત, રાજકારણમાં અત્યાચારી અને રામાયણમાં બહાદુર-શિરોમણી કહ્યા છે. બજરંગ બલી હનુમાનને કલિયુગમાં ‘કલિયુગના રાજા’નું બિરુદ મળ્યું છે.
આ દિવસે, હનુમાનને પ્રસન્ન કરવા માટે, ભક્તો તેમની સંપૂર્ણ વિધિ સાથે પૂજા કરીને ઉપવાસ રાખે છે, વિવિધ સ્થળોએ ભવ્ય શોભાયાત્રાઓ પણ કાઢવામાં આવે છે. આ પ્રસંગે હનુમાન ચાલીસા, સુંદરકાંડ અને હનુમાન આરતીનો પાઠ કરવો શુભ માનવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ દિવસે જે ભક્તો ઉપવાસ કરે છે અને હનુમાનના દર્શન કરે છે તેમને હનુમાનના આશીર્વાદ મળે છે અને તેમના જીવનમાં કોઈ પણ પ્રકારનું સંકટ નથી આવતું.
વાસ્તવમાં, સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં હનુમાનને એક માત્ર દેવતા માનવામાં આવે છે, જેમની ભક્તિથી તમામ પ્રકારની સમસ્યાઓનો તરત જ ઉકેલ આવે છે અને તેથી જ હનુમાનને સંકટમોચક પણ કહેવામાં આવે છે. એવું પણ માનવામાં આવે છે કે હનુમાનજીની પૂજાથી જીવનમાં શુભતા આવે છે, તેથી જ તેમને મંગલકારી કહેવામાં આવે છે.
ધાર્મિક માન્યતાઓ અનુસાર, હનુમાન એકમાત્ર એવા દેવતા છે જે પોતાના ભક્તોની રક્ષા માટે હંમેશા તત્પર રહે છે. શક્તિ, સામર્થ્ય અને હિંમતનું પ્રતિક માનવામાં આવતા હનુમાનને તમામ દેવતાઓએ વરદાન આપ્યું હતું, જેના કારણે તેઓ પરમ શક્તિશાળી બન્યા હતા.
